ĐỆM ĐÀN ( căn bản)

ĐỆM ĐÀN ( căn bản)

Trong các nghi thức Phụng vụ Công Giáo, Thánh Lễ Misa chiếm giữ một vai trò tối quan trọng vì nghi thức này nhắc nhở Bữa Tiệc Ly cùng bí tích Thánh Thể do chính Chúa Giêsu lập ra. Trong Thánh Lễ, sau linh mục chủ tế, ca đoàn là thành phần then chốt, vì với lời ca tiếng hát, ca đoàn giúp cho giáo dân thêm phần sốt sắng, nâng tâm hồn lên với Chúa. Ngoài việc cầu nguyện bằng tiếng hát, ca đoàn còn có nhiệm vụ nhắc nhở giáo dân về Lời Chúa qua các bài hát đi sát với phụng vụ. Nhiệm vụ của ca đoàn trong thánh lễ quan trọng như thế nào thì sự đóng góp của người đệm đàn (Organist/pianist) cũng quan trọng như vậy. Trước khi nghe tiếng hát của ca đoàn, giáo dân đã nghe tiếng đàn của người đệm. Tiếng đàn quá lớn, quá phô trương sẽ làm mất đi cái đẹp, cái hay và sự linh hoạt của ca đoàn; trái lại, tiếng đàn vừa đủ, phù hợp, thích nghi và tương trợ sẽ như là màu sắc tô điểm cho bức tranh thêm phần linh động. Vì vậy, người đệm đàn cho ca đoàn không những phải có khả năng chuyên môn, có kiến thức, mà còn phải biết lắng nghe những ý kiến xây dựng, biết học hỏi không ngừng để hoàn thành trách nhiệm của mình. Trong tinh thần học hỏi và xây dựng, phần này là một đóng góp rất nhỏ về một vài điều cần biết khi đệm đàn cho ca đoàn Công Giáo VN.

1. NHẠC KHÍ.

Đại phong cầm (Organ) là một trong những nhạc cụ đầu tiên được sử dụng để đệm cho ca đoàn. Ngay từ thời Trung cổ (Middle Ages), đa số các nhà thờ Tây Phương đã có đại phong cầm (electric organ, pipes organ). Đối với thánh ca VN, đại phong cầm là nhạc khí thích hợp nhất vì nó có thể ngân dài, đệm to nhỏ, du dương theo tiết tấu của bài hát. Đại đa số phong cầm còn có thêm những nốt nhạc trầm, đàn bằng chân (pedal), để hỗ trợ cho bè trầm Nam (basso). Đại phong cầm thường được dùng cho những hợp âm ngân dài ít khi có tính cách phô trương, biểu diễn. Vì vậy, nhạc khí này rất thích hợp cho vẻ tôn nghiêm của giáo đường, và có thể trợ giúp đắc lực cho ca đoàn mà không lấn át tiếng hát. Không riêng gì đối với ca đoàn VN, đại phong cầm đã và đang còn là nhạc khí then chốt cho các ca đoàn trên toàn cầu. Cụ thể, trong lễ phong chức cho Đức Hồng Y Phanxicô Xaviê Nguyễn văn Thuận, đại phong cầm đã được dùng làm nhạc khí chính và duy nhất cho ca đoàn tại Rome tháng 2/2001. Sau đại phong cầm, dương cầm (Piano) cũng được xử dụng rất nhiều trong thánh đường. Có ca đoàn dùng dương cầm để phụ thêm cho đại phong cầm. Có ca đoàn chỉ chuyên dùng dương cầm để đệm, hoặc vì nhà thờ không có đại phong cầm, hoặc vì không có người xử dụng đại phong cầm. Ước mong quí vị có trách nhiệm, hãy đầu tư vào việc đào tạo người xử dụng Organ cho nhà thờ (Pipe organ). Ưu điểm của dương cầm là phạm vi nốt nhạc rất rộng lớn (wide range), 88 phím đàn trên nguyên tắc có thể vang lên cùng một lúc nhờ bàn đạp ngân dài bên phải (sustain pedal). Khuyết điểm của dương cầm là nốt nhạc sau khi đàn không thể thay đổi cường độ to nhỏ theo như nhạc sắc của đoạn nhạc (nuances). Nếu ca đoàn hát ngân một nốt tròn (4 phách) và vươn lên từ nhỏ đến to, đàn dương cầm không thể cùng ngân một nốt tròn như vậy và vươn lên theo ca đoàn được. Nốt nhạc càng ngân dài bao nhiêu thì cường độ của nốt đàn dương cầm càng giảm đi bấy nhiêu. Tuy nhiên, có một cách để vượt qua được khuyết điểm này, đó là lập lại nốt nhạc nhiều lần, nốt sau vươn dần lên mạnh hơn nốt trước theo tiết tấu, nghĩa là nếu ca đoàn ngân dài một nốt tròn, thì người đệm dương cầm có thể đàn nhiều nốt đen (hoặc móc) vươn lên theo tiết tấu của ca đoàn, tăng dần cường độ của nốt nhạc.

Ngoài ra, những nhạc khí như vĩ cầm (Violin), sáo (Flute), trumpet, đàn tranh, cello, nếu được phối khí và xử dụng đúng mức, cũng sẽ góp phần bổ sung và nâng cao tiếng hát của ca đoàn, nghĩa là có thể chấp cánh cho ca đoàn vươn lên cao...; nhất là đối với những bài thánh ca mang thể loại dân ca hoặc ngũ cung, sự góp mặt của đàn tranh sẽ tăng thêm phần linh động cho những giòng thánh nhạc. Ngược lại, nên tránh một vài nhạc khí như guitar điện (Electric guitar), dàn trống (Drum set), hoặc dùng "Keyboard" có điệu trống (Drum rhythm). Những nhạc khí này mang nặng âm hưởng phòng trà dạ vũ, như lời linh mục Anthony Đào Quang Chính viết trong bài "Thánh Thể, Thánh Lễ và niềm cảm xúc nơi giới trẻ", nghĩa là thay vì đem nhạc đạo vào phòng trà, chúng ta đem nhạc phòng trà vào đạo (NSTrái Tim Đức Mẹ, tháng 8/01)

2. NHẠC CÔNG.

Chỉ khi nào người nhạc công ý thức được, đệm đàn cho ca đoàn Công Giáo VN không phải là để biểu diễn hay phô trương tài nghệ cá nhân, nhưng để nâng cao tiếng hát của ca đoàn, khi ấy người đệm đàn mới hoàn thành nhiệm vụ của mình. Một nhạc công độc tấu giỏi chưa hẳn đã là người đệm đàn đắc lực cho ca đoàn, vì tiếng đàn phô trương thường hay lấn át tiếng hát của ca đoàn. Vai trò của người đệm đàn là tạo nhịp độ thích hợp để khởi đầu bài thánh ca, và tạo cảm hứng cho ca viên trước khi hát. Như vậy vẫn chưa đủ, vì sau khi dạo đàn cho ca đoàn, người đệm đàn còn phải hỗ trợ, nâng cao tiếng hát của ca đoàn từ đầu cho đến cuối bài thánh ca. Về nhịp độ (tempo) của bài hát, người nhạc công nên tham khảo ý kiến trước với ca trưởng để có tốc độ hợp nhất.

Trường hợp có 2 hoặc 3 nhạc công cùng đệm cho ca đoàn thì nên tập dượt trước với nhau và nên ghi hợp âm rõ ràng để phần dạo đàn, kết bài được thống nhất và xuông sẻ. Nếu ca trưởng cho ca đoàn nghỉ một đoạn nhạc sau 2 hoặc 3 câu tiểu khúc thì cần chỉ định trước, ai trong nhóm nhạc công sẽ phụ trách phần solo. Tập dượt trước với nhau để thống nhất tốc độ của bài nhạc, cường độ của câu nhạc và cũng có thể giúp cho các nhạc công hiểu ý nhau hơn và có dịp góp ý để sửa chữa và tăng triển trình độ kỹ thuật và nghệ thuật cá nhân nói riêng và hợp tấu nói chung. Nếu có cả một dàn nhạc phụ họa cho ca đoàn, thì cần có người soạn phần phối khí (orchestration) cho dàn nhạc. Phần phối khí sẽ được soạn thảo kỹ lưỡng và khéo léo để những nhạc khí như trumpet, saxo, chiêng trống, giúp tăng thêm vẻ hùng hồn, trang nghiêm cho câu nhạc mà không lấn át ca đoàn. Mặc dù ca trưởng là người điều khiển cả dàn nhạc và ca đoàn, cũng nên chỉ định một nhạc công có khả năng và kinh nghiệm (thường là concertmaster) làm người hướng dẫn dàn nhạc, để lúc dạo đàn và đệm theo ca đoàn, cường độ, nhịp độ và tiết tấu được thống nhất. (concertmaster = first violin/orchestra)

3. KIỂN THỨC CĂN BẢN.

Nhạc công cần am hiểu và thấm nhuần nghi thức phụng vụ trong thánh lễ, điển hình là bộ lễ. Không những nhạc công cần phải biết lúc nào bắt cung cho vị chủ tế mà còn phải biết và nhớ rõ Mùa Phụng Vụ nào thì không hát Kinh Vinh danh, Mùa Phụng Vụ nào không hát Alleluia. Được như vậy sẽ tránh khỏi sự bẽ bàng cho nhạc công, thánh lễ được tiếp diễn xuông sẻ, và giáo dân không bị chia trí khi nghe tiếng đàn không đúng lúc. Một người đệm đàn xuất sắc là người biết lắng nghe ý nghĩa của lời ca trong bản thánh nhạc. Tiếng đàn nhỏ nhẹ, phù hợp với lời ca sẽ tô điểm, tăng thêm phần linh động của ca đoàn. Khi nhạc công áp dụng và phối hợp đúng lúc, đúng mức, tiết tấu và lời ca, sự phong phú của các nhạc khí, nhạc cụ sẽ yểm trợ đắc lực cho ca đoàn trong nhiệm vụ cao cả là rung động tâm hồn giáo dân, để Lời Chúa thấm nhập vào tâm can họ và dẫn dắt họ trên bước đường lữ thứ về nhà Cha.

4. HỢP ÂM (chords).

Hợp âm dùng đệm đàn thánh nhạc cho ca đoàn công giáo VN càng đơn giản càng hũu hiệu. Hợp âm đơn giản dễ làm nổi bật vẻ tinh túy của từng bè hợp ca. Những hợp âm quá phong phú, quá phức tạp như 9,11,13, thường làm cho ca viên phân tâm và bối rối. Hơn nữa, những hợp âm này làm cho người nghe liên tưởng đến nhạc JAZZ, một loại nhạc hoàn toàn xa lạ và khác biệt với thánh ca VN. Nói như vậy không có nghĩa là hoàn toàn không được sử dụng những hợp âm này. Đôi khi dòng nhạc của bài hợp xướng tự động kết thành hợp âm 9 họăc 11. Trong những trường hợp này, hợp âm 9 và 11 sẽ bổ túc cho từng bè hợp xướng, do đó sẽ trở nên thích hợp và hữu hiệu. Không nên lạm dụng những hợp âm loại này, và nên áp dụng vào những phách yếu trong ô nhịp thì sẽ đạt được mục đích là tô điểm mà không lấn át ca đoàn.

Đối với đại phong cầm và dương cầm, việc liên kết các nốt trầm của các hợp âm có công dụng nối kết các ô nhịp và dòng nhạc một cách chặt chẽ hơn. Thí dụ, hợp âm Do trưởng đi theo sau hợp âm La thứ có thể được nối bằng nốt Si, hoặc hợp âm Sol 7 (G7) trở về chủ âm Do trưởng (chủ âm = tonic) được liên kết bằng 2 nốt trầm La và Si của tay trái. Sự liên kết này tạo thành giòng nhạc ấm cúng làm nền tảng cho các câu nhạc của ca đoàn. Phương pháp này tránh được sự rời rạc, cách quãng trong việc chuyển hợp âm thông thường. Đây cũng là cách dùng quá âm (passing tone và neighbor tone) của nhạc lý và kỹ thuật sáng tác nhạc.< /FONT >

Trong nhiều trường hợp khác, các hợp âm mượn (borrowed chords) có tác dụng rất công hiệu để hòa theo ý nghĩa của lời ca. Hợp âm mượn là hợp âm lấy từ các cung khác (other keys), không nằm trong 7 hợp âm thuộc cung chính của bản nhạc. Nếu như bài nhạc thuộc cung Do trưởng mà đệm vào hợp âm Fa thứ (Fm) thì chúng ta đã vay mượn hợp âm này từ cung Do thứ. Đôi khi cả bài hát thuộc cung thứ, nhưng kết với hợp âm trưởng, chúng ta đã dùng Picardy third (xem các loại giai kết trong Hòa âm, cadences).

Các hợp âm giảm (diminished chords) hoặc các hợp âm tăng (augmented chords) cũng có thể được dùng trong một vài trường hợp đặc biệt. Những câu nhạc trong các bài thánh ca Mùa Vọng hay Mùa Chay rất thích hợp với hợp âm giảm. Ngược lại, niềm hân hoan mừng Chúa Giáng Sinh và Phục Sinh có thể được biểu lộ qua các hợp âm tăng. Tuy nhiên, các hợp âm này hơi chói tai, vì thế nên dùng lướt qua ở các phách yếu và phải được hóa giải bằng một hợp âm trưởng hoặc thứ đi kèm theo sau.

5. NHẠC ĐIỆU.

Trong thánh đường, không nên dùng những tiết điệu mang nặng âm hưởng phòng trà, dạvũ như Tango, Cha cha cha, Bolero, Slow rock, Slow surf, Paso v.v. để đệm cho ca đoàn trong thánh lễ. Những nhạc điệu này làm kém vẻ trang nghiêm thánh thiện của nhà Chúa, và tầm thường hóa nghệ thuật hợp xướng của thế giới nói chung và thánh ca VN nói riêng. Người đệm đàn khéo léo có thể thay đổi cách đệm để những dòng nhạc mang nặng tính chất các vũ điệu vẫn không làm người nghe liên tưởng đến vũ trường.

Trong các trường hợp trình diễn thánh nhạc, như đại nhạc hội giáng sinh, hoặc hợp xướng trong các hội trường (không phải trong nhà thờ và không có thánh lễ), việc áp dụng các nhạc điệu này không trở ngại, vì ngoài phạm vi thánh. Điều quan trọng là sử dụng các nhạc điệu trong hợp xướng là vì nghệ thuật hơn là vì muốn lôi cuốn người nghe.

6. CHUẨN BỊ.

Trường hợp có thể được, người đệm đàn nên đi tập hát với ca đoàn, nếu giờ giấc không cho phép, cũng nên dành một ít thời gian để tập dượt với ca đoàn các câu nhạc dạo (intro), solo, và câu kết (coda); người đệm đàn phải biết ưu điểm và khuyết điểm của ca đoàn để nâng đỡ, bổ túc, và tô điểm bằng tiếng đàn điêu luyện và khiêm tốn của mình. Cần thảo luận và thống nhất với ca trưởng về tốc độ, cường độ, nhạc sắc và tiết tấu của bản nhạc. Ngoài ra, nên tham dự những lớp bổ túc "ca trưởng", những lớp nhạc chuyên về kỹ thuật hợp xướng, sẽ giúp cho người đệm đàn hiểu biết thêm về ca trưởng và ca đoàn. Tham gia vào các buổi trình diễn thánh nhạc cũng là dịp tốt để các nhạc công gặp gỡ vàtrao đổi kinh nghiệm với nhau. Cuối cùng, các khóa học về Phụng Vụ Thánh Nhạc trong và ngoài giáo xứ cũng rất hũu ích cho người đệm đàn.

Tóm lại, nhiệm vụ của người đệm đàn (Organist) cho ca đoàn công giáo VN rất quan trọng và phức tạp trong các Thánh Lễ. Chính vì sự quan trong đó, người đệm đàn cần có kỹ thuật cao và kiến thức rộng về hợp ca, hợp xướng nói chung và về ca đoàn công giáo VN nói riêng. Sự hiểu biết về Phụng Vụ Thánh Nhạc sẽ giúp cho người đệm đàn biết áp dụng đúng mức và đúng lúc khả năng kỹ thuật của mình vào việc nâng cao tiếng hát của ca đoàn. Cần phải trau dồi kinh nghiệm, cần có óc cầu tiến, thích học hỏi những điều hay, và biết lắng nghe những lời phê bình để thăng tiến. Một người đệm đàn xuất sắc là người biết tô điểm, biết trợ lực cho ca đoàn, không lấn át, phô trương. Một nhạc công ưu tú là người biết ứng dụng tài năng kỹ thuật cá nhân trong việc phục vụ Thánh Nhạc và biến sứ vụ này thành một nghệ thuật như làn hương thơm bay lên thiên nhan Chúa.

7. ĐỀ NGHỊ THÀNH LẬP ỦY BAN THÁNH NHẠC.

Liên Đoàn Giáo Sỹ, Tu Sỹ cũng như Liên Đoàn Công Giáo Việt Nam tại Hoa Kỳ là cơ quan lãnh đạo, điều hành, sinh hoạt Công Giáo Việt Nam tại Hoa Kỳ, cần quan tâm đến Thánh Nhạc VN tại hải ngoại; chúng tôi trân trọng đề nghị thành lập một Uûy Ban Thánh Nhạc nằm trong LĐGSTS & LĐCGVN tại Hoa-Kỳ, thành phần sơ khởi gồm có:

-L.m. Vincent Nguyễn an Ninh (Cựu chủ tịch LĐ)
-L.m. James Đỗ bá Công (Carthage, Missouri, ủy viên Thánh nhạc sau 1975)
-L.m. Peter Nguyễn văn Tuyên (Tổng Thư Ký LĐ)
-L.m. Anthony Vũ hùng Tôn (Seattle)
-Nhạc sĩ Hải Aùnh (Los Angeles)
- Ca trưởng Đoàn trong Thu (Portland)
-Nhạc trưởng Vũ nam Hải (Seattle)
-Sr. Maria Martina Vi Vân,O.P. (Houston)
-Nhạc sĩ Phạm đức Huyến (San Jose)
-Nhạc sĩ Cát Minh (Garden Grove, ủy viên thánh nhạc sau 1975)
-Nhạc trưởng Thiên Quang (San Diego, ủy viên thánh nhạc trước 1975).

-Cố vấn:
Đức Giám Mục Phaolô Nguyễn văn Hòa (Chủ tịch HĐGM/VN)

Nhiệm vụ, điều hành, và sinh hoạt của ủy ban này tương tự như Ủy Ban Thánh Nhạc trực thuộc Hội Đồng Giám Mục tại Việt Nam.

KẾT LUẬN.

Để kết luận cho bài viết này, cần nhấn mạnh âm nhạc nói chung và thánh nhạc nói riêng, giữ một vai trò rất quan trọng trong Phụng Vụ Kitô giáo, vì qua âm nhạc, cộng đoàn tín hữu biểu lộ đức tin của mình giữa cộng đoàn dân Chúa một cách thánh thiện công khai. Để đức tin được tăng trưởng thiết thực qua các lễ nghi Phụng Vụ, Thánh Nhạc phải là mối giây liên kết chặt chẽ với tác động Phụng Vụ. Vì mục đích duy nhất là làm cho người tham dự nghi lễ phụng vụ được hiệp thông, nên phải chọn lựa bài hát cho phù hợp với ý nghĩa của ngày lễ, hợp với từng phần của Thánh Lễ, đúng với những chỉ dẫn của Ủy Ban Phụng Tự. Được như vậy, thánh nhạc sẽ trở nên lời cầu nguyện thiết thực cho mọi người.

Từ trước đến nay, nếu chúng ta quan niệm, việc hát thánh ca chỉ để trình diễn phô trương tài nghệ hoặc là làm cho có lệ, cho vui, chúng ta nên xem xét lại. Vì là con của Thiên Chúa, và là phần tử sống động trong lòng Giáo Hội, nên chúng ta có bổn phận, nỗ lực giúp đỡ và cộng tác với những người phụ trách lo cho thánh nhạc, vì họ là những phần tử then chốt trong cộng đoàn, giúp chúng ta biểu lộ niềm tin để ca tụng và vinh danh Chúa. Chính vì lẽ đó, những người có trách nhiệm nên cùng nhìn về một hướng, ngõ hầu tạo nên sự hợp nhất trong việc dùng lời ca tiếng hát phụng thờ Thiên Chúa.

Những năm gần đây, âm nhạc nói chung, thánh nhạc nói riêng, đặc biệt thánh nhạc tại hải ngoại đang có chiều hướng tiến rất mạnh. Hiển nhiên đó là điều đáng mừng, nhưng cũng có điều đáng lo. Chúng ta mừng và hãnh diện vì trong khối người Việt, về phía Công Giáo có nhiều nhạc sĩ nổi danh, được nhiều người quý mến... Để hướng đi trong tương lai được tốt đẹp, cần có một ủy ban lãnh đạo, để tránh chủ trương mạnh ai nấy sống, đường ai người ấy đi, Giáo Hội sẽ mất đi tính hiệp nhất rất cần thiết trong phụng vụ. Những ưu tư vừa được trình bày, người viết với lòng mong muốn khiêm tốn, hy vọng sẽ là những viên sỏi nhỏ để góp phần vào việc xây dựng nước Chúa tại trần thế, đồng thời cũng là nốt nhạc được tấu lên trong bản đại hòa tấu của nền thánh nhạc VN tại hải ngoại.

Với lòng chân thành, và tinh thần cầu tiến, ước mong học hỏi, chúng tôi ước ao được đón nhận những ý kiến đóng góp và sự chỉ bảo của mọi người quan tâm tới thánh nhạc, ngõ hầu chúng ta luôn nỗ lực, không ngừng học hỏi lẫn nhau, để danh Chúa được tôn vinh, ý Chúa được thực thi, tha nhân được phục vụ mỗi ngày một tốt đẹp hơn.

Cuối cùng, thấm nhuần ý nghĩa câu châm ngôn: "Không ai có thể cho đi cái mà mình không có", chúng tôi ước mong khi ủy ban thánh nhạc được thành lập tại Hoa Kỳ, hằng năm nên có một khóa hội thảo về Thánh Nhạc Phụng Vụ Việt Nam để chúng ta cùng nhau học hỏi, giúp mọi người có một cái nhìn thống nhất về Thánh Nhạc Phụng Vụ . Vì vậy việc thành lập một Uûy Ban Thánh Nhạc VN tại Hoa Kỳ là cấp bách và hết sức cần thiết./.



Tài liệu tham khảo :

1-Anthony Đào quang Chính, O.P. "Thánh thể, Thánh Lễ và niềm cảm xúc nơi giới trẻ," (Nguyệt San Trái Tim Đức Mẹ, tháng 8/ 2001, số 284, trang 7)

2-Archdiocese of Milwaulkee, "The Milwaukee Symposia for Church Composers: A Ten-Year Report" (Chicago, Illinois: Liturgy Training Publications, 1992)

3-Lucien Deiss, C.S.Sp, "The Mass" (Collegeville, Minnesota:A Liturgical Press Book, 1992)

4-Kim Long, "Thánh Ca trong Phụng Vụ"

5- Nguyễn Dao Kim, "Vai trò của Thánh Nhạc trong Phụng Vụ," (Thời Điểm Công Giáo, tháng 8 & 9, 1995, số 34-35)

6-Nguyễn Khắc Xuyên, "Tiến trình Thánh Nhạc Việt Nam" (Pearland, Texas: Ziekeks,1991)

7-Pius XII, Musicae sacrae disciplina " Sacred Music" ( 25 December 1955)

8-Liturgical Music Today, Statement of the NCCB Committee on the Liturgy (Washington D,C, 1982)

9-Music in Catholic Workshop. Statement of the NCCB Committee on the Liturgy (WashingtonDC, 1972, revised 1983)

10- Huấn thị về Thánh Nhạc do Thánh Bộ Lễ ban hành ngày 3 tháng 9 năm 1958.

11-Huấn thị về Thánh Nhạc trong Phụng Vụ do Hội Đồng Giám Mục VN ban hành ngày 5 tháng 3 năm 1967, và tài liệu Thánh Nhạc VN 1994.

12- Sacrosanctum Concilium "Hiến Chế về Phụng Vụ Thánh" Thánh Công Đồng Chung Vaticano II (Roma, ngày 4 tháng 12 năm 1963)

13- The Liturgy Document- A Parish Resource (Chicago, Illinois: Liturgy Training Pubblications, 3rd edition, 1991)

14- Felice Rainoldi-Tài liệu Universa Laus, năm 1980, trong lịch sử âm nhạc của Hội Thánh (Bản dịch của Lm Đỗ Xuân Quế)

15-John Gillespie, Five Centuries of Keyboard Music, Dover Publications, Inc, New York, 1972, page 16.

16-ĐHY. Nguyễn văn Thuận, Lễ phong chức Hồng Y tại Rome( video cassette), tháng 2 năm 2001.